تکه‌ای از مقاله “مواد آرشیوی در فیلم مستند”

شماره جدید فصلنامه فارابی به سینمای مستند اختصاص یافته است. سردبیری این شماره را امیرحسین ثنایی به عهده دارد. مشارکت من در این شماره یک مقاله نظری است درباره تعریف‌های سینمای مستند (توجه کنید، تعریف‌ها نه تعریف. یعنی تعریف‌های گوناگونی وجود دارد و یکی از آن‌ها را برتر از دیگران دانستن واقعاً دشوار است) و دیگری مطلبی درباره مواد آرشیوی در فیلم مستند. این مقاله کوششی است برای دسته‌بندی انواع مواد آرشیوی و انواع استفاده‌های ممکن از این مواد در ساختار فیلم مستند. همین طور تاملاتی درباره سندیت (یا دقیق‌تر: نوعِ سندیت) این مواد. تکه ای از  این مقاله را در اینجا نقل می‌کنم. برای خواندن مقاله کامل به فصلنامه فارابی مراجعه کنید.

 تلویزیون‌های منبع پایان‌ناپذیر مواد تصویری هستند که می‌توانند در فیلم‌های مستندی که می‌سازیم مورد استفاده قرار گیرند. امروز کمتر کسی برنامه‌های تلویزیونی اعم از اخبار و برنامه‌های دیگر را ضبط می‌کند (هرچند تکنولوژی ضبط این تصویرهای بسیار آسان شده است)، امّا همین‌ها چند سال بعد، گاهی حتی یک سال بعد، جزئی از تاریخ می‌شوند و دسترسی به آن‌ها حتی اگر ممکن باشد، دشوار و هزینه‌بر خواهد بود. چنان که امروز دستیبابی به تصویرهای تلویزیونی حتی چند سال پیش آسان نیست. این یا آن محاکمه معروف، آگهی‌های بازرگانی، گوشه‌هایی از اخبار، مسابقه‌های تلویزیونی، سریال‌ها و تقریباً هر برنامه‌ای می‌تواند به تناسب در فیلم مستند سال‌های آینده کاربرد پیدا کند. اگر تصویرهای متحرک از دوره قاجار به سبب کم بودن دشواریاب هستند، تصویرهای تلویزیونی از فرط زیادی گُم‌اند و در نتیجه نگاه داشتن هر گوشه‌ای از آن در آینده می‌تواند ارزش زیادی پیدا کند و حس روزگار امروز را در بیننده خود زنده کند.چند سالی است که اینترنت به منبع جدیدی برای ماتریال تصویری قابل استفاده در فیلم‌های مستند بدل شده است. روز به روز بر حجم و کیفیت فیلم‌ها و تکه‌فیلم‌های قابل جست‌وجو در اینترنت افزوده می‌شود. این‌ها هم شامل برخی فیلم‌های قدیمی‌اند و هم فیلم‌های مستند کامل و تکه‌هایی از فیلم‌های داستانی و مستند و خبری و خانوادگی و هم فیلم‌هایی که آپلودکننده خودش گرفته است.

و سرانجام نباید همین فیلم‌هایی را که آدم‌ها در شهر و روستا از زندگی روزمره خودشان بخصوص رویدادهایی مانند عروسی و عزا و مهمانی و تولد و غیره می‌گیرند، دست کم بگیریم. در این فیلم‌ها گاه لحظه‌هایی هست که مشابهش را در تلویزیون یا فیلم‌های رسمی نمی‌توان یافت. این فیلم‌ها کیفیت تصویری و صوتی پایینی دارند امّا بکر و منحصربه‌فردند، بخصوص اگر شما درباره یک شخصیت یا خانواده یا محل فیلم می‌سازید، فیلم‌های خانوادگی آدم‌هایی که با آن‌ها سروکار دارید می‌توانند به خوبی فضای زندگی آن آدم را به شکل صوتی-تصویری به بیننده منتقل کنند.

[مسئله فیلم‌های خانوادگی بحث نظری جالبی را هم پیش می‌کشد که در اینجا تنها به طرح آن اکتفا می‌کنم: آیا فیلم‌هایی که فیلمساز برای ساختن فیلمش می‌گیرد نیز، به نوعی مواد آرشیوی به حساب نمی‌آیند؟ بخصوص در مورد فیلم‌هایی که تصویرگیرنده طرح مشخصی برای استفاده آتی از فیلم‌ها ندارد. و اگر چنین است، آیا نمی‌شود فیلمی ساخت که ماتریالش را کسان دیگری گرفته‌اند؟ و اگر چنین است، آیا مفهوم کارگردانی فیلم مستند با آنچه در ساخت فیلم داستانی از کارگردانی فهمیده می‌شود، به کلی متفاوت نیست؟]