نقد فیلم مستند چه تفاوتی با نقد فیلم داستانی دارد؟

نقد فیلم جزئی از چرخه اقتصادی و اجتماعی سینماست و از آنجا که فیلم مستند چرخه اقتصادی جاافتاده و سازوکار عرضه و مخاطب جاافتاده ندارد، طبیعتاً به طور منظم نیز نقد نمی‌شود. و چون به طور منظم نقد نمی‌شود نقد آن نیز ملاک‌ها و سنت‌های خاص خود را پیدا نکرده است.

نقد فیلم مستند با نقد فیلم داستانی تفاوت‌های اساسی دارد، چون ساخت این دو فیلم اساساً با هم فرق دارد.

در فیلم مستند کارگردانی به معنای اخص یعنی طراحی و اجرای میزانسن صحنه‌های از پیش نوشته شده و تنظیم حرکات دوربین و بازیگران نسبت به یکدیگر و هدایت بازی‌ها وجود ندارد. در مستند موضوع معمولاً غیرقابل‌کنترل است و کارگردان جز راهنمایی‌های کلی نمی‌تواند به موضوع یا تصویربردار بکند. گرامر سینمای داستانی که در طول دهه‌های طولانی و در پراتیک فیلمسازی جهانی شکل گرفته است برای فیلم مستند تا حدودی کاربرد دارد. بنابراین نمی‌توان فیلم مستند را با ملاک‌های فیلم داستانی بخصوص در زمینه میزانسن صحنه بررسی کرد.

تدوین فیلم داستانی نیز در اساس تدوین صحنه‌هاست. یعنی به هم چسباندن نماهایی از یک رویداد در فضایی واحد طوری که بدون احساس پرش تداوم زمان و مکان به بیننده منتقل شود. در فیلم مستند صحنه به معنای دقیق کلمه بسیار کم داریم. کنار هم چیدن منابع آرشیوی و مصاحبه‌ها و … صداگذاری آن‌ها هنری است به کلی متفاوت که کار تدوینگر مستند است. نقد نیز باید از همین زاویه به فیلم مستند نگاه کند.فیلم مستند عناصری دارد که درفیلم داستانی غایبند. مصاحبه، منابع آرشیوی اعم از فیلم و عکس و گرافیک و صدا و گفتار (نریشن) سه عنصری هستند که مخصوص فیلم مستند و تا کنون کار اندکی روی ویژگی‌های هریک شده است. منتقد فیلم مستند باید به خوب و بد هریک از این عناصر در فیلم موردبحث بپردازد.

علاوه بر این نقد نگرش فیلمساز به موضوع بخش مهمی از نقد مستند است. آیا فیلمساز توانسته است زاویه تازه‌ای برای نگاه به موضوع بگشاید؟ آیا توانسته است عمق موضوع را ببیند یا به مشاهده سطحی اکتفا کرده است؟ آیا به سانتی‌مانتالیسم در غلطیده یا نگاهی سرد و متین به موضوع داشته است؟ و پرسش‌هایی از این قبیل که طرح آن‌ها و کوشش برای پاسخ دادن به آن‌ها بخشی از نقد فیلم مستند است.

این نوشته کوتاه پاسخی است به پرسشی  از سوی مجله “فیلم نگار” درباره ویژگی های نقد فیلم مستند. موضوع بسیار مهمی که کمتر به طور جدی مورد بحث فرار گرفته است. در شماره آینده نشریه فارابی که به سینمای مستند اختصاص دارد و به همت امیرحسین ثنایی در دست انتشار است، میزگری با حضور  مهرزاد دانش، امید بلاغتی، امیرحسین ثنایی و من وجود دارد که موضوعات بالا در آن به تفصیل بیشتر و از زوایای متنوع تری مورد بحث قرار گرفته اند.