آربی آوانسیانِ مستندساز

یادداشتی بر فیلم لبئوس ملقب به تادئوس
آربی آوانسیان را با کارهای تئاتری او و فیلم چشمه می‌شناسیم و کمتر کسی است که بداند او فیلم مستند هم ساخته است. حتی اگر به کتاب “فرهنگ فیلم‌های مستند سینمای ایران” (مسعود مهرابی) مراجعه کنید، نامی از فیلم مستند “لبئوس،‌ ملقب به تادئوس” که در سال ۱۳۴۶ ساخته شده نمی‌یابید. البته این امر بیش از آنکه تقصیر مؤلف کتاب یادشده باشد، از شرایط تولید غیرعادی فیلم ناشی می‌شود. تهیه‌کننده فیلم انجمن فارغ‌التحصیلان ارمنی ایران بود که بعد از مشاهده فیلم نمایش آن را مناسب نیافت. آربی آوانسیان هم به خاطر کم‌لطفی‌ای که در حق فیلم و خود او شده بود، از فروش فیلم به تلویزیون و مراکز فرهنگی دیگر خودداری کرد و به این ترتیب فیلم در ایران ابداً به نمایش درنیامد. امّا نسخه‌ای از فیلم به اروپا راه پیدا کرد و در برنامه‌های فیلمخانه فرانسه و همین طور در جشنواره ونیز به نمایش درآمد و همه جا با تحسین روبه‌رو شد. وصف این فیلم شنیده بودم، امّا طبیعتاً آن را ندیده‌ بودم تا چندی پیش معلوم شد نسخه‌ای از فیلم در انجمن فارغ‌التحصیلان ارمنی ایران وجود دارد و فرصت تماشای آن در جلسه‌ای خصوصی به دست آمد. امیدوارم با وجود این نسخه، فیلم از وضعیت مهجور کنونی خارج شود و جایگاه شایسته‌اش را در تاریخ سینمای مستند ایران بیابد. امّا خود فیلم …
لبئوس ملقب به تادئوس درباره زیارت سالانه ارامنه از کلیسای تادئوس مقدس واقع در آذربایجان در حوالی شهر ماکو است. فیلمساز نگاهی شخصی و انتقادی به این رویداد دارد. فیلم از ذوق و سلیقه هنری فوق‌العاده‌ای که در آثار دیگر آربی آوانسیان اعم از اجراهای تئاتری یا فیلم‌های او با آن مواجهیم سرشار است. عنوانبندی فیلم به زبان ارمنی بر زمینه سیاهی نقش می‌بندد؛ تنها در گوشه سمت راست آن فرم سفیدی که کمابیش به یک شمع می‌ماند دیده می‌شود. با پایان گرفتن عنوان‌ها، دوربین به سمت آن مستطیل سفید حرکت می‌کند و ما متوجه می‌شویم در واقع آنچه دیده‌ایم نمایی بوده است از درون کلیسا و آن مستطیل سفید پنجره‌ای که از آن نور به درون می‌تابیده است. چون دوربین به این پنجره می‌رسد پرده سفید می‌شود و نور سراسر پرده را در خود غرق می‌کند. موتیف نور و تاریکی از موتیف‌هایی است که در سراسر فیلم ادامه پیدا می‌کند و به آن انسجام تماتیک می‌دهد. بعد از این عنوانبندی، بدنه اصلی فیلم با نماهایی از جویبار کوچکی شروع می‌شود که نور را در خود منعکس می‌کند و سپس نماهایی از کلیسای تادئوس مقدس می‌بینیم که شامل جزئیاتی از بنا، نمای بیرون بنا در حالی که صخره‌هایی پیش‌زمینه تصویر را پر کرده‌اند و سرانجام نماهایی از داخل کلیساست که دوربین روی ستون‌های آن حرکت رو به بالا دارد. این تصاویر با موسیقی کلیسایی همراهی می‌شود و آکنده از فضایی روحانی است که سکوت و تنهایی این بنای قدیمی به بیننده القا می‌کند. بعد سروکله زائران پیدا می‌شود. ابتدا یک چادر، بعد سه، بعد تمام فضای پیرامون کلیسا از چادرها و اتوموبیل‌ها پر می‌شود. این روند با استفاده از نماهایی کوتاه و حذف زمان‌های مابین آنها خلاصه شده است. از این پس، گوشه‌هایی از آنچه در این زیارت چندروزه روی می‌دهد به زبانی موجز به نمایش گذاشته شده است. خیل عظیم انسان‌هایی که بنای مقدس را احاطه می‌کنند گویی آن فضای روحانی را که در سکوت آغازین فیلم شاهدش بودیم نابود می‌کنند. زائران می‌خورند، می‌نوشند، می‌خوابند، می‌رقصند، فرزاندانشان را غسل تعمید می‌دهند، عروسی می‌کنند، و می‌روند، در حالی که زمینی پوشیده از زباله به جا گذاشته‌اند که دخترکی از اهالی محل در آن به دنبال روزی خود می‌گردد. البته در این ازدحام و هرج‌ومرج گاه به عنوان نمونه زنی را هم می‌بینیم که در خلوت کلیسا با خدای خود راز و نیاز می‌کند. سرانجام در نمایی عمومی از کلیسا ابری تیره بر آسمان می‌گذرد و باران می‌زند. روی این تصویر تکه‌ای از متن انجیل به روایت متی را می‌شنویم که در آن گفته می‌شود “بر صخره بنا کنید!”
برجسته‌ترین ویژگی سبکی فیلم استفاده خلاقه از صداست. بر هیچیک از تصاویر فیلم صدای خود صحنه وجود ندارد و حاشیه صوتی فیلم به تمامی تشکیل شده است از موسیقی روحانی ارمنی، تکه‌هایی از انجیل متی که به زبان ارمنی کهن خوانده می‌شوند (زبانی که برای ارمنی‌های امروز هم جز واژگانی پراکنده‌ غیرقابل‌فهم است) و سرانجام گوشه‌هایی از حرف‌های روزمره زائران که به شیوه‌ای معنادار تصاویر را همراهی و آنها را معنا می‌کنند. برای نمونه در صحنه‌ای که گروهی از زائران کنار شمع‌ها ایستاده‌اند و دعا می‌خوانند، صدای دو نفر که تخته‌نرد بازی می‌کنند و همین طور صدای تاس انداخته‌های آنها شنیده می‌شود. عبارات انجیلی نیز به همین منظور به کار گرفته شده‌اند و غالباً در تضاد با تصاویر آنها را تفسیر و نقد می‌کنند.
لبئوس ملقب به تادئوس در قطع ۳۵ میلی‌متری توسط سلیمان میناسیان، فیلمبردار مشهور سینمای ایران در دهه‌های چهل‌ و پنجاه به صورت سیاه‌وسفید فیلمبرداری شده است و حاشیه صوتی آن اپتیک است.